Als onderzoeker AI & Ethics (VIVES) krijg ik wel eens de vraag wat mij zo interesseert in de ethiek. Mijn antwoord is eigenlijk een vraag: ‘Waarom niet?’ Ethisch reflecteren zorgt er immers voor dat je mee nadenkt over innoveren in de samenleving. Je krijgt de kans om een deel van de toekomst mee uit te denken.
Ethiek gaat om meer dan de regels volgen
En net daar bots ik op heel wat vooroordelen. De opvatting leeft dat ethiek vooral innovatie afremt . Gaat ethiek immers niet over grenzen en vooral over wat we niet mogen doen? Dan houdt ze toch elke nieuwe ontwikkeling tegen?
Voor mij is ethiek echter geen rem, maar een gaspedaal voor technologie en innovatie. Dat betekent natuurlijk niet dat er geen kaders nodig zijn. Maar ethisch reflecteren gaat niet in de eerste plaats over het volgen van een bepaald ethisch kader. Akkoord, er moeten grenzen zijn. Ik hou zeker geen pleidooi voor het laten varen van ethische grenzen. Maar dan moet voor mij het grootste deel van het ethische denken nog beginnen.
Als we ethiek vergelijken met voetbal, dan is het ethische kader te vergelijken met de lijnen op het veld. De lijnen zijn nodig, maar het zijn niet de lijnen die er een mooie match van maken. De lijnen geven enkelen de contouren weer waarbinnen kan gespeeld worden. Ethiek gaat echter niet alleen over de contouren, maar ook over de manier waarop het spel gespeeld wordt.
Binnen de ethiek vinden we verschillende de kaders op Europees niveau, op Vlaams niveau en vaak op het niveau van bedrijven en organisaties. Als we de lijnen als enig ethisch element beschouwen, dan dreigen we niet alleen het bos door de bomen te verliezen, maar dan dreigen we paradoxaal genoeg de ethiek en het ethisch denken zelf uit te schakelen. Bovendien missen we het innovatieve van de ethiek.
Ethiek als procesbegeleiding
Met de vraag ‘hoe’ het spel gespeeld wordt komt het echte innovatieve potentieel van de ethiek naar boven. Ethiek gaat niet over het aanvinken van wat al dan niet mag, maar over de vraag wat de beste optie is in een bepaalde context. Aristoteles sprak in het oude Griekenland over de ‘praktische wijsheid” als de wijsheid om met en voorbij de regels de juiste handeling te vinden in concrete omstandigheden. Zo beschouwd is ethiek contextgebonden en gaat ze zowel over het proces als over de inhoud.
Als we ethiek als innovator willen inzetten, dan focussen we het best op ethiek als proces. Een dergelijke procesbenadering brengt vooral het gesprek op gang over welke waarden we in onze technologie willen realiseren. De procesbenadering vraagt een bottum-up benadering.
Elke technologie heeft een bepaald potentieel om een waarde al dan niet te realiseren. Het gesprek met de stakeholders gaat dan ook het best over welke waarden dienen verwerkelijkt te worden. Het zijn de stakeholders die aangeven welke waarden ze belangrijk vinden. Voor een bedrijf kan het interessant zijn dat ook de corporate values (als deze voldoende gedragen zijn in het bedrijf) meegenomen worden. Eventueel kunnen nog andere waarden (zoals deze uit het document rond Humane AI van de EU) aan het gesprek worden toegevoegd. Een gesprek met de stakeholders levert waardevolle informatie op en leidt bijna altijd tot een verrijkte visie op de manier waarop de technologie kan vormgegeven en geïmplementeerd worden.
Op het eerste gezicht lijkt het zeer omslachtig om met alle stakeholders rond de tafel te zitten, maar tegelijk betekent een sterkere betrokkenheid een toename van wederzijds begrip en een boost voor de impact van de technologie. Van daaruit kan verder gereflecteerd worden over de manier waarop de technologie verder ontwikkeld wordt, maar ook over welk beleid hiervoor nodig is en wat dit betekent voor en vooronderstelt van de mens.
Een ethisch engagement als bedrijf
Vanzelfsprekend betekent de sterke nadruk op het proces niet alleen een boost voor innovatie, maar vergt het ook een sterk engagement voor een bedrijf.
(1) Ten eerste is er een vorm van leiderschap nodig die ruimte maakt om het ethisch proces ten volle te laten spelen.
(2) Ten tweede vergt een procesbenadering ook een stimulans van de ethische vaardigheden van alle betrokkenen.
(3) Ten derde is er in bedrijfscontext nood aan iemand die een dergelijk proces kan begeleiden vanuit een ethische en een coachende expertise.
Digital Ethics and AI 